مباحث اجتماعي

در مورد اينكه علامت استجابت دعا و آرزوها كجاست ما نمي دانيم فقط خداست كه از تمام چيزها با خبر است اما در مورد دعا و استجابت دعا مطالبي وجود دارد كه بهتر است آن را بدانيم: علامه طباطبايي ‏رحمه الله با استفاده از دو آيه شريفه «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛[1] و آيه «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛[2] استفاده مي‏فرمايند كه در استجابت دعا دو چيز معتبر است:

1 - دعوت، خواستن و طلب باشد، آن هم به راستي و صداقت؛ نه اين كه لقلقۀ زبان باشد كه لفظ «ادعو» آن را مي‏رساند.

2 - فقط از خداوند بخواهد كه لفظ «عنّي» همين را مي‏فهماند. بنابراين اگر به يك سبب از هزاران اسباب خارجي اعتماد كند، از خدا نخواسته و در اين جا «عنّي» محقق نشده است»[3] و خداوند قول نداده كه اگر از ديگران چيزي خواستيد، آن را مستجاب كند.

حال در هر دعايي اين دو شرط مهم تحقق داشته باشد، اجابت حتمي است و اگر هر يك از اين دو شرط نباشند در حقيقت دعايي نيست لاجرم خداوند استجابت آن را تضمين نفرموده است؛ بلكه اگر كسي از غير خدا چيزي بخواهد، خداوند او را به غير خود واگذار مي‏فرمايد.

يك. موانع استجابت دعا

اهل بيت عصمت و طهارت - كه مفسران قرآن كريم هستند - براي استجابت دعا موانعي را ذكر نموده‏اند كه به بعضي از آنها اشاره مي‏كنيم.

1.1. غفلت قلب‏

دعا يعني درخواست از خداي متعال براي برآورده ساختن حاجتي مي‏باشد و طبيعي است كه اين ارتباط در صورتي مؤثر است كه فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلكه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پيشگاه او شكل بگيرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم‏صلي الله عليه وآله مي‏فرمايد: «اعلموا ان الله لا يقبل دعاءً عن قلب غافل»؛ «بدانيد كه خداوند دعائي كه از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمي‏كند».[4]

در واقع خداي متعال اين گونه بندگان خود را تأديب و تربيت مي‏كند تا از راه خطا بازگشته و مسير صحيح هدايت الهي را در زندگي خود انتخاب كنند.

2.1. منافات داشتن با حكمت الهي‏

خداي متعال بر اساس حكمت خود، اين عالم را طبق قوانين خاص اداره مي‏كند و هيچگاه، اين قوانين را نقض نمي‏كند. بنابراين استجابت دعا بايد از مسير قوانين و سنن الهي جريان يابد و اگر دعايي نقض كننده اين مطلب باشد، مستجاب نمي‏شود؛ زيرا خداي متعال فقط كريم نيست؛ بلكه حكيم نيز هست و هيچ صفتي از صفات او، صفت ديگرش را نقض نمي‏كند.

امام علي‏عليه السلام مي‏فرمايد: «ان الله سبحانه لا ينقض حكمته فلذلك لا يقع الاجابة في كل دعوة»؛ «خداوند سبحان حكمت خويش را نقض نمي‏كند بنابراين هر دعايي را مستجاب نمي‏سازد».[5]

3.1. عدم مصلحت‏

در ضمن شمارش علل گوناگوني كه باعث مي‏شود حاجات انسان سريعاً اجابت نشود، يكي از مهم‏ترين آنها اين است كه گاهي انسان از خداوند چيزهايي را درخواست مي‏نمايد و فكر مي‏كند اجابت آن به نفع او مي‏باشد؛ حال آنكه در واقع اجابت آن درخواست؛ به ضرر او است. اين حرف، اشاره به آيه 216 سوره «بقره» دارد كه مي‏فرمايد: «عَسي‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسي‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ...»؛ «چه بسا چيزي را خوش نداشته باشيد حال آنكه خير شما در آن است و يا چيزي را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرّ شما در آن است...». و همه اينها به خاطر جهل و يا محدوديت‏هايي است كه در انسان وجود دارد.

4.1. گناهان اجتماعي‏

گناهان اجتماعي - مثل ترك امر به معروف و نهي از منكر - باعث عدم اجابت دعا است. پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله فرمودند: «اگر امر به معروف و نهي از منكر را ترك كنيد، بدترين شما بر شما چيره خواهند شد، آن گاه نيكان شما دست به دعا برمي‏دارند، ولي اجابت نمي‏شود».

دو. آداب دعا

در روايات نوراني معصومين‏عليهم السلام اموري به عنوان آداب دعا بيان شده كه رعايت آنها مي‏تواند در استجابت دعا مؤثر باشد.

1.2. اصرار در دعا

يكي از عواملي كه سبب استجابت دعا مي‏گردد، اصرار در دعا است خداي متعال بنا به دلايلي گاهي اوقات دعاي بنده خويش را سريعاً ا جابت نمي‏كند؛ حال يا به علت گناهي كه انجام داده و بايد توبه كند و يا به علت عدم وجود شرايط لازم و نياز به فرصت براي استجابت دعا از مجراي طبيعي و يا به جهت اينكه خداي متعال مي‏خواهد بنده‏اش، ارتباط خود را با او بيشتر كند و به درگاه او توجه زيادتر داشته باشد. بنابراين اصرار در دعا خود مي‏تواند عاملي در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزيدن در دعا، موجب خشنودي خداوند متعال است. امام باقر عليه السلام مي‏فرمايد: «ان الله عزوجل كره الحاح الناس بعضهم علي بعض في المسأله و أحب ذلك لنفسه»؛ «بدرستي كه خداوند متعال كراهت دارد از اصرار مردم نسبت به يكديگر براي اداي حاجات، در حالي كه آن را براي خود دوست دارد».[6]

و نيز مي‏فرمايد: «و الله لايلحّ عبد مؤمن علي الله عزوجل في حاجة الا قضاها له»؛ «به خدا قسم اصرار نمي‏ورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال براي حاجتي مگر اين كه آن را برآورده مي‏سازد».[7] رسول اكرم‏ صلي الله عليه وآله مي‏فرمايد: «ان الله يحب السائل»؛ «خداي متعال درخواست‏كننده را دوست دارد»،[8] بنابراين اصرار در دعا به پيشگاه الهي، گذشته از اينكه موجب برآورده شدن حاجت مي‏شود. في نفسه امري مطلوب و مورد عنايت خداوند متعال است بدين جهت هيچ‏گاه نبايد از تأخير در استجابت دعا دلگير و نا اميد شد.

پيامبر اسلام‏صلي الله عليه و آله مي‏فرمايد: «رحم الله عبداً طلب من الله عزوجل حاجة فالّح في الدعاء استجيب له او لم يستجيب»؛ «خدا رحمت كند بنده‏اي را كه از خداوند متعال حاجتي را درخواست كند و بر آن اصرار بورزد. چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد»[9].[10]

2.2. انجام كار نيك‏

همان‏طور كه گناه مانع استجابت دعا و سبب محروميت از لطف الهي است. انجام دادن كار نيك سبب استجابت دعا مي‏گردد و طبيعي است كه هر قدر اعمال نيك انسان زيادتر باشد، لطف الهي به او بيشتر است، به خصوص بعضي از اعمال كه بسيار در اين زمينه مؤثر بوده و عامل ايجاد ارتباط انسان با خدا است؛ مانند نماز كه دريچه ملكوت را بر روي انسان باز مي‏كند و زمينه‏ساز استجابت دعا مي‏گردد. بنابراين بعد از هر نمازي، مي‏توان به استجابت دعايي اميدوار بود.

پيامبر اسلام‏صلي الله عليه وآله مي‏فرمايد: «من ادّي فريضة فله عندالله دعوة مستجابة»؛ «هر كس نماز واجبي را بجا آورد نزد خدا دعايي مستجاب خواهد داشت».[11]

3.2. عجله نداشتن در اجابت دعا

انسان وقتي خواسته‏اي دارد، مي‏خواهد هر چه زودتر به آن برسد؛ اما گاهي صلاح او در آن نيست و يا شرايطش فراهم نشده است و با مدتي صبر و تأمل به خواسته خود خواهد رسيد. اما بي تابي و عدم شكيبايي، گاهي سبب نااميدي مي‏شود و مانعي براي رسيدن به خواسته‏هاي مورد نظر است. بدين جهت بهتر است همراه با اصرار در دعا، عجله بيش از حد نداشته باشيم. آنچه كه وظيفه انسان است دعا كردن و اميدوار بودن است و آنچه كه بر عهده خداوند است، اجابت است. بنابراين در آنچه كه به خداوند مربوط مي‏شود، مداخله نكنيم كه در غير اين صورت به زيان ما تمام شده و مانعي براي وصول رحمت الهي خواهد گشت. امام صادق‏عليه السلام فرمود: «هميشه مؤمن در خير و آسايش است تا هنگامي كه عجله نكند. در غير اين صورت نااميد مي‏شود و دعا را ترك مي‏كند. از امام‏عليه السلام پرسيده شد: چگونه عجله مي‏كند! امام مي‏فرمايد: مي‏گويد از فلان زمان دعا كردم اما اجابت نشده است.[12] بنابراين بايد اميد فراوان داشت و اصرار در دعا نيز ورزيد؛ اما عجله نبايد داشت كه خود مانع تحقق استجابت دعا است.

امام صادق‏عليه السلام مي‏فرمايد: «ان العبد اذا دعا لم يزل الله تبارك و تعالي في حاجته ما لم يستعجل»؛ «به درستي كه بنده هنگامي كه دعا مي‏كند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زماني كه او عجله نكند».

4.2. واسطه قرار دادن معصوم‏عليه السلام‏

خداوند متعال مي‏فرمايد: «وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»؛ «به سوي خداوند واسطه بجوييد»[13] و نيز مي‏فرمايد: «وقتي مردم به خود ستم نموده و نزد تو مي‏آمدند و طلب مغفرت مي‏كردند، پيامبر نيز براي آنان استغفار مي‏نمود، خدا را مهربان و توبه‏پذير مي‏يافتند»[14].

5.2. دعا در مكان‏هاي مقدس‏

در مورد اينكه علامت استجابت دعا و آرزوها كجاست ما نمي دانيم فقط خداست كه از تمام چيزها با خبر است اما در مورد دعا و استجابت دعا مطالبي وجود دارد كه بهتر است آن را بدانيم: علامه طباطبايي ‏رحمه الله با استفاده از دو آيه شريفه «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛[1] و آيه «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛[2] استفاده مي‏فرمايند كه در استجابت دعا دو چيز معتبر است:

1 - دعوت، خواستن و طلب باشد، آن هم به راستي و صداقت؛ نه اين كه لقلقۀ زبان باشد كه لفظ «ادعو» آن را مي‏رساند.

2 - فقط از خداوند بخواهد كه لفظ «عنّي» همين را مي‏فهماند. بنابراين اگر به يك سبب از هزاران اسباب خارجي اعتماد كند، از خدا نخواسته و در اين جا «عنّي» محقق نشده است»[3] و خداوند قول نداده كه اگر از ديگران چيزي خواستيد، آن را مستجاب كند.

حال در هر دعايي اين دو شرط مهم تحقق داشته باشد، اجابت حتمي است و اگر هر يك از اين دو شرط نباشند در حقيقت دعايي نيست لاجرم خداوند استجابت آن را تضمين نفرموده است؛ بلكه اگر كسي از غير خدا چيزي بخواهد، خداوند او را به غير خود واگذار مي‏فرمايد.

يك. موانع استجابت دعا

اهل بيت عصمت و طهارت - كه مفسران قرآن كريم هستند - براي استجابت دعا موانعي را ذكر نموده‏اند كه به بعضي از آنها اشاره مي‏كنيم.

1.1. غفلت قلب‏

دعا يعني درخواست از خداي متعال براي برآورده ساختن حاجتي مي‏باشد و طبيعي است كه اين ارتباط در صورتي مؤثر است كه فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلكه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پيشگاه او شكل بگيرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم‏صلي الله عليه وآله مي‏فرمايد: «اعلموا ان الله لا يقبل دعاءً عن قلب غافل»؛ «بدانيد كه خداوند دعائي كه از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمي‏كند».[4]

در واقع خداي متعال اين گونه بندگان خود را تأديب و تربيت مي‏كند تا از راه خطا بازگشته و مسير صحيح هدايت الهي را در زندگي خود انتخاب كنند.

2.1. منافات داشتن با حكمت الهي‏

خداي متعال بر اساس حكمت خود، اين عالم را طبق قوانين خاص اداره مي‏كند و هيچگاه، اين قوانين را نقض نمي‏كند. بنابراين استجابت دعا بايد از مسير قوانين و سنن الهي جريان يابد و اگر دعايي نقض كننده اين مطلب باشد، مستجاب نمي‏شود؛ زيرا خداي متعال فقط كريم نيست؛ بلكه حكيم نيز هست و هيچ صفتي از صفات او، صفت ديگرش را نقض نمي‏كند.

امام علي‏عليه السلام مي‏فرمايد: «ان الله سبحانه لا ينقض حكمته فلذلك لا يقع الاجابة في كل دعوة»؛ «خداوند سبحان حكمت خويش را نقض نمي‏كند بنابراين هر دعايي را مستجاب نمي‏سازد».[5]

3.1. عدم مصلحت‏

در ضمن شمارش علل گوناگوني كه باعث مي‏شود حاجات انسان سريعاً اجابت نشود، يكي از مهم‏ترين آنها اين است كه گاهي انسان از خداوند چيزهايي را درخواست مي‏نمايد و فكر مي‏كند اجابت آن به نفع او مي‏باشد؛ حال آنكه در واقع اجابت آن درخواست؛ به ضرر او است. اين حرف، اشاره به آيه 216 سوره «بقره» دارد كه مي‏فرمايد: «عَسي‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسي‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ...»؛ «چه بسا چيزي را خوش نداشته باشيد حال آنكه خير شما در آن است و يا چيزي را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرّ شما در آن است...». و همه اينها به خاطر جهل و يا محدوديت‏هايي است كه در انسان وجود دارد.

4.1. گناهان اجتماعي‏

گناهان اجتماعي - مثل ترك امر به معروف و نهي از منكر - باعث عدم اجابت دعا است. پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله فرمودند: «اگر امر به معروف و نهي از منكر را ترك كنيد، بدترين شما بر شما چيره خواهند شد، آن گاه نيكان شما دست به دعا برمي‏دارند، ولي اجابت نمي‏شود».

دو. آداب دعا

در روايات نوراني معصومين‏عليهم السلام اموري به عنوان آداب دعا بيان شده كه رعايت آنها مي‏تواند در استجابت دعا مؤثر باشد.

1.2. اصرار در دعا

يكي از عواملي كه سبب استجابت دعا مي‏گردد، اصرار در دعا است خداي متعال بنا به دلايلي گاهي اوقات دعاي بنده خويش را سريعاً ا جابت نمي‏كند؛ حال يا به علت گناهي كه انجام داده و بايد توبه كند و يا به علت عدم وجود شرايط لازم و نياز به فرصت براي استجابت دعا از مجراي طبيعي و يا به جهت اينكه خداي متعال مي‏خواهد بنده‏اش، ارتباط خود را با او بيشتر كند و به درگاه او توجه زيادتر داشته باشد. بنابراين اصرار در دعا خود مي‏تواند عاملي در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزيدن در دعا، موجب خشنودي خداوند متعال است. امام باقر عليه السلام مي‏فرمايد: «ان الله عزوجل كره الحاح الناس بعضهم علي بعض في المسأله و أحب ذلك لنفسه»؛ «بدرستي كه خداوند متعال كراهت دارد از اصرار مردم نسبت به يكديگر براي اداي حاجات، در حالي كه آن را براي خود دوست دارد».[6]

و نيز مي‏فرمايد: «و الله لايلحّ عبد مؤمن علي الله عزوجل في حاجة الا قضاها له»؛ «به خدا قسم اصرار نمي‏ورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال براي حاجتي مگر اين كه آن را برآورده مي‏سازد».[7] رسول اكرم‏ صلي الله عليه وآله مي‏فرمايد: «ان الله يحب السائل»؛ «خداي متعال درخواست‏كننده را دوست دارد»،[8] بنابراين اصرار در دعا به پيشگاه الهي، گذشته از اينكه موجب برآورده شدن حاجت مي‏شود. في نفسه امري مطلوب و مورد عنايت خداوند متعال است بدين جهت هيچ‏گاه نبايد از تأخير در استجابت دعا دلگير و نا اميد شد.

پيامبر اسلام‏صلي الله عليه و آله مي‏فرمايد: «رحم الله عبداً طلب من الله عزوجل حاجة فالّح في الدعاء استجيب له او لم يستجيب»؛ «خدا رحمت كند بنده‏اي را كه از خداوند متعال حاجتي را درخواست كند و بر آن اصرار بورزد. چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد»[9].[10]

2.2. انجام كار نيك‏

همان‏طور كه گناه مانع استجابت دعا و سبب محروميت از لطف الهي است. انجام دادن كار نيك سبب استجابت دعا مي‏گردد و طبيعي است كه هر قدر اعمال نيك انسان زيادتر باشد، لطف الهي به او بيشتر است، به خصوص بعضي از اعمال كه بسيار در اين زمينه مؤثر بوده و عامل ايجاد ارتباط انسان با خدا است؛ مانند نماز كه دريچه ملكوت را بر روي انسان باز مي‏كند و زمينه‏ساز استجابت دعا مي‏گردد. بنابراين بعد از هر نمازي، مي‏توان به استجابت دعايي اميدوار بود.

پيامبر اسلام‏صلي الله عليه وآله مي‏فرمايد: «من ادّي فريضة فله عندالله دعوة مستجابة»؛ «هر كس نماز واجبي را بجا آورد نزد خدا دعايي مستجاب خواهد داشت».[11]

3.2. عجله نداشتن در اجابت دعا

انسان وقتي خواسته‏اي دارد، مي‏خواهد هر چه زودتر به آن برسد؛ اما گاهي صلاح او در آن نيست و يا شرايطش فراهم نشده است و با مدتي صبر و تأمل به خواسته خود خواهد رسيد. اما بي تابي و عدم شكيبايي، گاهي سبب نااميدي مي‏شود و مانعي براي رسيدن به خواسته‏هاي مورد نظر است. بدين جهت بهتر است همراه با اصرار در دعا، عجله بيش از حد نداشته باشيم. آنچه كه وظيفه انسان است دعا كردن و اميدوار بودن است و آنچه كه بر عهده خداوند است، اجابت است. بنابراين در آنچه كه به خداوند مربوط مي‏شود، مداخله نكنيم كه در غير اين صورت به زيان ما تمام شده و مانعي براي وصول رحمت الهي خواهد گشت. امام صادق‏عليه السلام فرمود: «هميشه مؤمن در خير و آسايش است تا هنگامي كه عجله نكند. در غير اين صورت نااميد مي‏شود و دعا را ترك مي‏كند. از امام‏عليه السلام پرسيده شد: چگونه عجله مي‏كند! امام مي‏فرمايد: مي‏گويد از فلان زمان دعا كردم اما اجابت نشده است.[12] بنابراين بايد اميد فراوان داشت و اصرار در دعا نيز ورزيد؛ اما عجله نبايد داشت كه خود مانع تحقق استجابت دعا است.

امام صادق‏عليه السلام مي‏فرمايد: «ان العبد اذا دعا لم يزل الله تبارك و تعالي في حاجته ما لم يستعجل»؛ «به درستي كه بنده هنگامي كه دعا مي‏كند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زماني كه او عجله نكند».

4.2. واسطه قرار دادن معصوم‏عليه السلام‏

خداوند متعال مي‏فرمايد: «وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»؛ «به سوي خداوند واسطه بجوييد»[13] و نيز مي‏فرمايد: «وقتي مردم به خود ستم نموده و نزد تو مي‏آمدند و طلب مغفرت مي‏كردند، پيامبر نيز براي آنان استغفار مي‏نمود، خدا را مهربان و توبه‏پذير مي‏يافتند»[14].

5.2. دعا در مكان‏هاي مقدس‏